Presek stanja
Srbija je centralizovana država, a tema decentralizacije (prenošenje vlasti sa viših na niže nivoe) pojavljuje se samo kao izborna tema i odmah nestane. U praksi, čak ako posmatramo ustavne obaveze koje se tiču unapređenja položaja nižih nivoa vlasti (pokrajine Vojvodine i opština i gradova) nije učinjeno ništa. Dovoljan primer je da petnaest godina nakon usvajanja Ustava, Vojvodina i dalje nema Zakon o finansiranju AP. Ovaj zakon je nakon usvajanja Zakona o nadležnostima AP Vojvodine trebalo da reguliše pitanje izvora finansiranja pokrajine.
Opštine i gradovi) iako imaju izvorne prihode i sredstva za obavljanje poverenih poslova imaju problem funkcionisanja i ispunjavanja obaveza prema građanima (kvalitetno pružanje usluga) jer raspolažu skromnim budžetima i suočeni su sa nametnutim ograničenjima (broj zaposlenih, visina zaduživanja, upravljanje resursima i dr.). Princip samostalnosti pokrajine i lokalnih samouprava je temeljno ugrožen. Ova tri politička subjekta su u podređenom položaju i zavisni su od dobre volje republičkih vlasti. One pak sistemski zanemaruju njihove političko-predstavničke i ekonomske potrebe te je na delu surova dominacija nacionalnog nad sub-nacionalnim nivoima vlasti. Republičke vlasti imaju instrumente za manipulaciju nižim nivoima vlasti, za ucene i forsiranje razvoja jednih područja, opština i gradova na račun drugih, a suština odnosa viših i nižih nivoa vlasti je u selekciji područja koja će se razvijati na bazi političkih kriterijuma, a ne na bazi ekonomskih i razvojnih potencijala.
Zašto u Srbiji nema decentralizacije ?
Glavni razlozi zbog čega u Srbiji nema decentralizacije su: partitokratija, koja „okupira“ institucije; karakter dominantnih partija koje nisu spremne da pregovaraju i dele odgovornost sa nižim nivoima vlasti; izborni sistem, koji ne omogućava da se glasa za ljude (kroz otvorene izborne liste) i ne kreira uslove za „stvaranje“ regionalnih i lokalnih lidera; ustavni sistem koji onemogućava uvođenje regiona zbog koncepta „tvrdog“ Ustava i dvostepene procedure promene; participativni deficiti naše političke kulture koja nije u stanju da iznedri političke partije i pokrete regionalnog karaktera koje bi na bazi decentralizacijskih platformi uslovili dominantne stranke da u vladavinsku „agendu“ uključe i decentralizaciju; stranke nacionalnih manjina čiji glavni interes nije unapređenje položaja manjinskog stanovništva i jačanje političkog uticaja manjinskih partija već „uhlebljenje“ u svakoj vlasti.
Dominantne stranke u Srbiji zalagale su se za decentralizaciju isključivo onda kada su bile u opoziciji i kada su procenjivale da bi takva izborna obećanja donela nove glasove. Kada bi prigrabili vlast, ništa nisu učinili da se „oslobode“ potencijali regiona u zemlji i da se bar na određenim primerima vidi kako srednji nivoi vlasti (što regioni i pokrajine jesu u decentralizovanim državama) mogu imati pozitivan uticaj na demokratizaciju politike i stimulisanje ekonomskog razvoja. Izborna retorika o decentralizaciji zemlje je bila „mamac“ da se poveća broj glasova i da se po ulasku u vlast nastavi centralizacijski koncept, koji politički sistem dublje „uranja“ u glibove autokratije, slabog ekonomskog razvoja i raširene korupcije.
Ovi faktori zajedno doprinose kontinuitetu centralizma u Srbiji, koji ima izrazito negativan uticaj na demokratizaciju političkog života u zemlji, na iskorišćavanje domaćih ekonomskih potencijala i stvaranje uravnoteženijeg regionalnog razvoja i oslobađanje potencijala širih teritorijalnih celina i lokalnih samouprava, koje bi u drugačijim okolnostima bile značajno razvijenije i sposobne da se u privlačenju investicija i turista takmiče i sa lokalnim samoupravama iz istočno-evropskog prostora.
Zbog čega je Srbiji potrebna decentralizacija?
Evropski trend je uvođenje i jačanje srednjih nivoa vlasti, a zemlje Istočne Evrope najslabije prate taj trend (uključujući i Srbiju, koja duboko zaostaje). Niz zemalja Istočne Evrope se kroz uvođenje srednjih nivoa vlasti (regiona, pokrajina, oblasti, županija) demokratizovao i aktivirao razvojne potencijale novih nivoa vlasti, te obezbedio njihovu političku zastupljenost, uslove za saradnju i udruživanje, kao i za razmenu iskustava u cilju izgradnje konkurentnijih regiona i postizanja razvojnih efekata (uvećavanje budžeta, privlačenje investicija, izgradnju destinacija i dr.). Generalno posmatrano decentralizovane države su demokratskije i ekonomski razvijene od centralizovanih, jer centralizovane služe političkim klasama da uzurpiraju resurse i da ih selektivno i nejednako dele, razvijajući korupciju do neslućenih razmera.
Pojam regiona u Srbiji je ekonomska kategorija, uvedena u procesu harmonizacije domaćeg i EU zakonodavstva, kako bi se sprovodili procesi ravnomernog regionalnog razvoja. Politička prioritizacija regionalnog razvoja je slaba jer Srbija nema ni ministarstvo za regionalni razvoj, niti se izdvajaju iz budžeta ili „pribavljaju“ iz eksternih izvora sredstva koja mogu da unaprede ekonomske regione i smanje razlike među njima. Ponekada se čini, imajući u vidu administrativnu arhitekturu domaćeg sistema, da su okruzi jači politički faktor od ekonomskih regiona, jer su zakonom ovlašćeni da predstavljaju ekonomske interese opština koje čine okrug. Okruzi zajedno sa ekonomskim regionima, kao neka vrsta teritorijalno-predstavničkog „koncepta“ domaćeg sistema nisu usklađeno i kvalitetno rešenje i razvojne i političke potencijale regiona u Srbiji treba na drugačiji način osnažiti.
Regionalna pripadnost u Srbiji ostaje na marginama političkog života, a regionalne razlike u Srbiji su velike, ne samo ekonomske već i one temeljnije zasnovane na tradiciji, mentalitetu, resursima i političkoj kulturi. Osnovi za formiranje političkih regiona opremljenih nadležnostima postoje, ali nedostaju politički uslovi i volja da se izmeni politički sistem. Nijedna od etabliranih političkih stranaka, bilo iz vlasti ili iz opozicije nema decentralizacijsku „agendu“. Regionalna pripadnost u Srbiji je još uvek pre svega emotivna kategorija.
Da bi se stvari promenile u cilju stvaranje demokratskijeg poretka, razvoja ekonomije i smanjenja korupcije potrebno je najpre otvoriti javnu debatu o potrebi decentralizacije zemlje. Ona treba da bude u kontekstu donošenja novog Ustava, jer važeći otežava ugradnju koncepta decentralizacije u politički sistem zemlje i jer dominantne političke stranke u Srbiji nemaju interesa da se odreknu celog „kolača“ vlasti. Građanima se u toj debati moraju predočiti mane postojećeg sistema i prednosti decentralizacije, pre svega za njihovo političko predstavljanje i ličnu i širu ekonomsku dobrobit. Dokle god se građanima ne otvore oči i dok se ne pojave političke snage koje u konceptu decentralizacije prepoznaju instrument za kontinuirani napredak Srbije, naša zemlja će ostati „Meka“ autokratije, ekonomske stagnacije i raširene korupcije.
Tekst je objavljen u Novom magazinu broj 567, u rubrici Alarm koju uređuju Lazar Marićević i Dragan Luković.
